Το θασιακό εικοσιένα αποτελεί μια ξεχωριστή σελίδα που παρέμεινε άγνωστη, γιατί ούτε στα μαθητικά εγχειρίδια πέρασε ούτε έγινε γνωστή στους σημερινούς νέους. Γεγονός είναι, βέβαια, ότι μας λείπουν οι λεπτομέρειες από το επαναστατικό κίνημα της Θάσου.
Η έλλειψη και η εξαφάνιση των κοινοτικών και εκκλησιαστικών αρχείων από τη μια μεριά, η σιωπή των συγχρόνων ιστορικών από την άλλη, αφαιρούν από τον ιστορικό τη δυνατότητα να παρακολουθήσει με λεπτομέρεια όλα, όσα μεσολάβησαν και διαδραματίστηκαν κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 στη Θάσο.
Αν, όμως, οι σύγχρονες λιγοστές σποραδικές μαρτυρίες της εποχής των γεγονότων είναι ανεπαρκείς για να μας δώσουν τη γενική εικόνα της επανάστασης, δε συμβαίνει το ίδιο και με την προφορική παράδοση, που ζωντανή διασωζόταν ως το 1949, χρονιά που ήλθε στη Θάσο και την κατέγραψε ο καθηγητής Απόστολος Βακαλόπουλος. Ο συνδυασμός και η διασταύρωση των ελαχίστων γραπτών μαρτυριών που έχουμε, με την προφορική παράδοση, αποτελούν σήμερα τα μόνα στοιχεία στα οποία στηριζόμαστε, για να εκθέσουμε την τύχη του επαναστατικού κινήματος στη Θάσο.
Για να καταλάβουμε, όμως, το μεγάλο αυτό ιστορικό γεγονός θα πρέπει ν’ ανατρέξουμε στην προεπαναστατική περίοδο. στους χρόνους κατά τους οποίους αρχίζει ν’ αφυπνίζεται και να βγαίνει από το βαθύ λήθαργό της η Θάσος, ύστερα από τις συνεχείς καταστροφικές πειρατικές επιδρομές του 16ου και 17ου αιώνα, που κατέληξαν στην εξαφάνιση των ανθηρών παραλιακών συνοικισμών της. Η ανάκαμψη αυτή διαπιστώνεται από τις αρχές του 18ου αιώνα, όταν η Θάσος αρχίζει ν’ αποβαίνει σημαντικό εμπορικό εξαγωγικό κέντρο. Γαλλικά και Βρετανικά πλοία προσεγγίζουν συχνά το λιμένα των ελαιώνων και φορτώνουν σιτάρι, λάδι, μέλι, κερί και κρασί, για να το μεταφέρουν στην Ευρώπη. Οι Θάσιοι αρχίζουν ν’ ασχολούνται με το διαμετακομιστικό εμπόριο και πλοία των Θασίων χρησιμοποιούνται για κοντινά ταξίδια. Η εμπορική ανάπτυξη επέτρεψε στους Θασίους ν’ αποκτήσουν οικονομική άνεση, ν’ ανεγείρουν ευρύχωρα σπίτια, ν’ αποκτήσουν τα πρώτα σχολεία. Στο νέο περιβάλλον που διαμορφώνεται, εμφανίζονται φωτεινές προσωπικότητες, για να δώσουν τα πρώτα αισιόδοξα μηνύματα. Σπουδαίες πνευματικές φυσιογνωμίες καλύπτουν με τη δράση τους όλο το 18ο αιώνα. Ο επίσκοπος Σεραφείμ στις αρχές του αιώνα, ο τυπογράφος Σωτήρης Δούκας στα μέσα και ο αρχιμανδρίτης Καλλίνικος Σταματιάδης στα τέλη του αιώνα αυτού. Ο τελευταίος, μάλιστα, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και, στη συνέχεια, μύησε πολλούς Θασίους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο πρόεδρος της Θάσου Χατζηγιώργης Μεταξάς.
Η γενίκευση της παιδείας οδήγησε στην εθνική αφύπνιση και αυτογνωσία. Στα σχολεία που λειτουργούσαν στο Καζαβήτι, στην Παναγία και στο Θεολόγο, καλλιεργήθηκε η εθνική συνείδηση, διδάχθηκε η αρχαία ιστορία, έγινε κριτική της δουλείας, ακούσθηκαν φιλελεύθερα συνθήματα. Τα διδάγματα και τα κηρύγματα της παιδείας ξεπερνούσαν τους τοίχους των σχολείων κι αγκάλιαζαν το ευρύτερο κοινό. Με τη συνεχή διαφώτιση, η Θασιακή κοινωνία προετοιμάσθηκε για τη μεγάλη αγωνιστική προβολή της, την επανάσταση του 1821.
Ψυχή της επανάστασης στη Θάσο στάθηκε ο προεστός Χατζηγιώργης Μεταξάς. Στη σύσκεψη που έγινε στο σπίτι του στο Θεολόγο, υπογράμμισε, βέβαια, τους κινδύνους και εξέφρασε τις επιφυλάξεις του για την επιτυχία του κινήματος, τελικά, όμως, τα γεγονότα της εποχής του τον παρέσυραν σ’ έναν αγώνα επικίνδυνο και καταδικασμένο. Ξεσήκωσε τους συμπατριώτες του σε περιοχή που δεν κινήθηκε καμία επαρχία λόγω της παρουσίας μεγάλων τμημάτων τουρκικού στρατού. Στην απόφασή του αυτή να κηρύξει την επανάσταση στη Θάσο, οπωσδήποτε, θα συνέβαλε και η εξέγερση της γειτονικής Χαλκιδικής από την μια μεριά και η παρουσία των 800 ενόπλων Ελλήνων από την άλλη, που είχαν αποβιβάσει τα Ψαριανά πλοία.
Η επανάσταση στη Θάσο εκδηλώθηκε στα τέλη Ιουνίου του 1821. Το αποβατικό άγημα του καπετάν Κανέλου, με το ντόπιο σώμα του Χατζηγιώργη χτύπησαν τους Τούρκους στον Ποτό. Όσοι Τούρκοι γλίτωσαν, κατέφυγαν στο Καζαβήτι, όπου ενώθηκαν με τους υπόλοιπους Τούρκους των άλλων χωριών. Όλοι μαζί πέρασαν τότε στην Καβάλα. Οι Θάσιοι δεν προέβησαν σε σφαγές Τούρκων. Τον ίδιο τον αγά τους τον συνέλαβαν και τον πέρασαν απέναντι, αφήνοντάς τον ελεύθερο.
Ο αρχικός ενθουσιασμός για την εύκολη εσωτερική επικράτηση, μετατράπηκε γρήγορα σε αγωνία των κατοίκων, όταν πληροφορήθηκαν, μάλιστα, για το πλήθος των Τούρκων που είχαν συγκεντρωθεί στην απέναντι ακτή κι ετοιμάζονταν για απόβαση. Οι κάτοικοι του νησιού αντιλήφτηκαν τον κίνδυνο που διέτρεχαν κι, εσπευσμένα, έστειλαν απεσταλμένους των στα Ψαρά για να ζητήσουν βοήθεια. Από το υπόμνημα του Νικόδημου μαθαίνουμε ότι τα πλοία του Α. Καλημέρη και Αναγνώστη Βαλαβάνη, που κατέφθασαν έγκαιρα, βομβάρδισαν και διασκόρπισαν τα τούρκικα στίφη που είχαν συγκεντρωθεί στην Κεραμωτή.
Η επανάσταση στη Θάσο δεν κράτησε για πολύ χρονικό διάστημα. Η κακή συμπεριφορά και οι βιαιοπραγίες των 300 κουρσάρων, που ήρθαν με Ψαριανά πλοία και διέμεναν στη Θάσο, επέφερε κάποια αλλαγή στα πνεύματα των Θασίων. Εξαγόραζαν οι Θάσιοι την ελευθερία τους απ’ αυτούς τους κουρσάρους, με την πληρωμή κάποιου φόρου. Η διακοπή ακόμα των σχέσεών τους με την Καβάλα, τους στοίχιζε πάρα πολύ. Γρήγορα ξαναθυμήθηκαν την παλιά τουρκοαιγυπτιακή εξουσία. Δεν πέρασε καλά καλά ένα εξάμηνο από τότε που είχαν κηρύξει την επανάσταση και οι Θάσιοι, μόνοι τους, ζήτησαν την υποταγή τους στους Τούρκους με τον όρο να πληρώσουν τους φόρους που δεν είχαν καταβάλει κατά την διάρκεια της επανάστασης. Έκθεση της 24ης Δεκεμβρίου του 1821 του Αυστριακού προξένου Θεσσαλονίκης αναφέρει την υποταγή του Άθω και της Θάσου. Η υποταγή έγινε με τη συμφωνία να καταθέσουν οι Έλληνες τα όπλα και να μην μπαίνει κανένας ένοπλος Τούρκος μέσα στις περιοχές αυτές.
Το επαναστατικό κίνημα του 1821 στη Θάσο πρέπει να θεωρηθεί προσωπικό επίτευγμα του Χατζηγιώργη Μεταξά. Χωρίς το Χατζηγιώργη, που ήταν η ψυχή του όλου κινήματος, η παρουσία των Ψαριανών δε θα μπορούσε να συμπαρασύρει τους Θασίους στο καταδικασμένο από τα πράγματα κίνημά τους. Κι ανέλαβε την πρωτοβουλία αυτή όχι στη νιότη του, αλλά σε προχωρημένη ηλικία, όταν η πείρα σε κάνει πιο δισταχτικό. Μόνος στην Ανατολική Μακεδονία, απομονωμένος και απομεμακρυσμένος απ’ τις υπόλοιπες επαναστατικές εστίες, αποφάσισε τη θυσία από τη συνέχιση του ζυγού της δουλείας. Και το σπουδαιότερο είναι ότι, σαν ξεψύχησε η επανάσταση, ανέλαβε όλη την ευθύνη του κινήματος για να μην κακοπάθει κανένας από τους συμπατριώτες του και σαν άλλος μυθικός ήρωας προτίμησε την εξορία για τη σωτηρία του νησιού του. Αρχικά κρύφτηκε σε μια κρύπτη του σπιτιού του κι ύστερα αναχώρησε για την Τήνο και Σύρο, όπου έμεινε 2-3 χρόνια. Επέστρεψε το 1824 κι αποβιβάστηκε στη σκάλα του Καζαβητίου «Σαλούπες». Πληροφορήθηκε, όμως, ότι ήταν επικίνδυνο να εμφανισθεί δημόσια, γι’ αυτό ξανάφυγε με το ίδιο πλοίο στην Αίγυπτο, για να συναντήσει τον Μεχμέτ Αλή. Ο Μεχμέτ Αλή τον αμνήστευσε και με το χαρτί της αμνηστίας ο Χατζηγιώργης επέστρεψε και ξαναπόκτησε την περιουσία του, που είχε δημευθεί από τους Τούρκους. Φαίνεται, όμως, ότι δεν έζησε πολύ, αφού σε δικαιοπρακτικό έγγραφο, που συντάχθηκε στις 29-12-1825, μνημονεύεται ως μακαρίτης. Οι κακουχίες και η λύπη τουγια την αποτυχία του κινήματος, η σωματική εξουθένωση και, προπάντων, η ψυχική του συντριβή του προκάλεσαν τραύματα που τον οδήγησαν στο θάνατο.
Ο Χατζηγιώργης Μεταξάς ήταν γόνος παλιάς πατριαρχικής οικογένειας προκρίτων και ένα από τα 7 παιδιά του κοτζαμπάση του Θεολόγου Μεταξά Δημητρίου, ο οποίος το 1792 είχε αντιδράσει στην αυθαιρεσία του Τούρκου βοεβόδα της Λήμνου Κερίμ. Πιάστηκε και φυλακίστηκε στο φρούριο της Καβάλας, αλλά, με παρέμβαση του Τούρκου ναυάρχου, αφέθηκε ελεύθερος. Τον διαδέχθηκε στην προεδρεία του Θεολόγου ο γιος του Αναγνώστης, και μετά το θάνατο αυτού, ο αδελφός του Χατζηγιώργης, ο οποίος και ανέλαβε την προεδρεία ολόκληρης της Θάσου, από το 1813, που η Αιγυπτιακή εξουσία καθιέρωσε το θεσμό αυτό. Δεν απέκτησε παιδιά, γι’ αυτό και υιοθέτησε δυο ανίψια του. Από τα ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία που είχαν διασωθεί στα αρχεία του, υπήρχε και μια επιστολή του 1823, που του απηύθυνε ο Τούρκος διοικητής της Θάσου, όταν ήταν εξόριστος στην Τήνο. Η επιστολή αυτή, που αποδεικνύει έγγραφα τη συμμετοχή του Χατζηγιώργη στο επαναστατικό κίνημα της Θάσου, είχε παραληφθεί από το γιατρό Θεόδωρο Παπαδημητρίου και βρίσκεται στα χέρια της γυναίκας του Σμαραγδούλας. Είναι πολύτιμη ιστορική πηγή και δεν πρέπει να χαθεί.
Στη χορεία των Θασίων αγωνιστών υπάρχουν και άλλοι που υπηρέτησαν στο σώμα των Θετταλομακεδόνων του Καρατάσου και στο ναυτικό και που αναφέρονται με το εθνικό όνομα της καταγωγής των. Θα πρέπει, λοιπόν, να γίνει κάποια έρευνα στους σχετικούς φακέλους, ώστε να συγκεντρωθούν όλα αυτά τα στοιχεία που αφορούν Θάσιους αγωνιστές.
Θέλω να επισημάνω, επίσης, τις ιστορικές ανακρίβειες που παρεισέφρησαν σε ιστορικά έργα από διήγηση Θασίων που υπερέβαλαν στην εξιστόρηση των γεγονότων. Ούτε η θέση «φονική» πήρε την ονομασία της από τους φόνους των Τούρκων, κατά την επανάσταση του 1821, αφού στη θέση αυτή είχε δολοφονηθεί ο προεστός Χατζηγιάννης, ούτε φονεύθηκαν 1000 Θάσιοι στη θέση «φονιά», όπως αναφέρει στο έργο του ο Ιωάννης Φιλήμων. Η είδηση αυτή συσχετίζεται με παλιότερη πειρατική επιδρομή, στην οποία είχαν εξαφανίσει τα Κοίνυρα. Κλείνω τη σύντομη αυτή ομιλία μου με το φιλικό αρχιμανδρίτη Καλλίνικο Σταματιάδη, ο οποίος το 1844 τιμήθηκε από τον Όθωνα με το αργυρούν νομισματόσημον του «Φοίνικος», για τις υπηρεσίες που προσέφερε στον αγώνα της παλιγγενεσίας. Η ζωή και η δράση, όμως, του φλογερού αυτού ρασοφόρου γράφτηκε από τον ιστορικό του Νεοελληνισμού Απόστολο Βακαλόπουλο.
