Ιστορική αναδρομή και προοπτικές

 Η Θάσος γεωλογικά ανήκει στην κρυοταλλοσχιστώδη μάζα της Ροδόπης και δομείται από μεταμορφωμένα Παλαιοζωικά Μεσοζωικά πετρώματα και ιζήματα του Νεογενούς και Τεταρτογενούς. Τα μεταμορφωμένα πετρώματα αντιπροσωπεύονται από γνεύσιους, σχιστόλιθους και μάρμαρα. Χαρακτηριστικό του νησιού είναι η πληθώρα των μεταλλοφόρων κοιτασμάτων και εμφανίσεων που αποτέλεσαν αντικείμενο εκμετάλλευσης ήδη από την αρχαιότητα.

 Ιστορική αναδρομή

Η Θάσος μπορεί να θεωρηθεί ως πρότυπο αρχαίας πόλης-κράτους που η ακμή και η παρακμή της εξαρτήθηκε κυρίως από τους δικούς της φυσικούς πόρους και ιδιαίτερα από τον ορυκτό της πλούτο. Οι έρευνες των τελευταίων δεκαετιών σε οικισμούς της νεολιθικής εποχής, της εποχής του χαλκού και της πρώιμης εποχής του σιδήρου υπήρξαν πολύ αποκαλυπτικές. Σύμφωνα με τα ευρήματα, έχουμε εξόρυξη μεταλλευμάτων και μεταλλουργία στη Θάσο τουλάχιστον από την εποχή του σιδηρού. Η πρώτη όμως εμφάνιση του νησιού στην ιστορία γίνεται με την εγκατάσταση των Πάριων αποίκων κατά τον 7ο π.Χ. αιώνα. Το ενδιαφέρον των αποίκων τράβηξαν τα μεταλλεύματα χρυσού και αργυρού. Οι Πάριοι ξαπλώθηκαν στη συνέχεια και στην ευρύτερη περιοχή του όρους Παγγαίου που για το λόγο αυτόν χαρακτηρίστηκε αργότερα Θασιακή Περαία. Η υπόθεση ότι προηγήθηκαν των Πάριων οι Φοίνικες, όπως αναφέρεται στον Ηρόδοτο (VI 46, 47), δε φαίνεται να τεκμηριώνεται μέχρι σήμερα από αρχαιολογικά ευρήματα. Την πρώτη ακμή της Θάσου έχουμε κατά τον 6ο π. Χ. αιώνα κυρίως απ' την εκμετάλλευση των ευγενών μετάλλων. Ο πλούτος που προέκυψε εκφράσθηκε με την κατασκευή πολλών δημόσιων οικοδομημάτων από το θαυμάσιο ντόπιο μάρμαρο. Τον 5ο π. Χ. αιώνα ο Ηρόδοτος επισκέφθηκε το νησί και απαθανάτισε με τις παρακάτω φράσεις τη μεταλλευτική δραστηριότητα της εποχής:

"...Είδα ο ίδιος τα μεταλλεία αυτά. Τα καλύτερα ήταν αυτά που είχαν ανακαλύψει οι Φοίνικες, όταν ήρθαν με το Θάσο να εγκατασταθούν στο νησί, που πήρε το όνομα του Φοίνικα Θάσου. Τα μεταλλεία της Θάσου βρίσκονται ανάμεσα στις περιοχές Αίνυρα και Κοίνυρα, απέναντι από τη Σαμοθράκη. Είναι ένα μεγάλο βουνό, που το έχουν σκάψει αναζητώντας μέταλλο..."

 

Οι αναταραχές εξαιτίας των Περσικών πολέμων στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα και η κυριαρχία της Αθήνας προς το τέλος του' ίδιου αιώνα εμπόδισαν την παραπέρα ανάπτυξη του νησιού. Κατά χρονικά διαστήματα μάλιστα φαίνεται ότι την εκμετάλλευση των μεταλλείων είχαν στα χέρια τους οι ίδιοι οι Αθηναίοι. Κατά το δεύτερο ήμισυ του 4ου π.Χ. αιώνα η Θάσος χάνει τον έλεγχο των μεταλλείων της περιοχής Παγγαίου από το ανερχόμενο Μακεδονικό κράτος. Η ανεξαρτησία όμως και η οικονομική άνθηση του νησιού συνεχίζεται και μετά το θάνατο του Μ. Αλέξανδρου χάρη στους επιδέξιους πολιτικούς χειρισμούς των Θασίων. Από το 2ο π.Χ. αιώνα η Θάσος διατηρεί φιλικές σχέσεις με τους Ρωμαίους και έτσι παρατηρείται μια ακόμη περίοδος ευπορίας και άνθησης του πολιτισμού. Κατά τη Βυζαντινή εποχή, πιθανά κατά τον 5ο μ.Χ. αιώνα, αρχίζει πλέον η παρακμή της. Χαρακτηριστικό δείγμα ακμής μιας πόλης - κράτους κατά την αρχαιότητα ήταν η δυνατότητα κοπής νομισμάτων. Έτσι παρατηρούμε τις περιόδους άνθησης της Θάσου και από τα νομίσματα που κόπηκαν σε διάφορες περιόδους. Την κυριότερη νομισματοκοπική δραστηριότητα έχουμε κατά τον 6ο και 5ο π.Χ. αιώνα και κατόπιν κατά το 2ο και 1ο αιώνα π.Χ..

Από τον 5ο μ.Χ. αιώνα μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα μόνο περιστασιακή και περιορισμένη εκμετάλλευση των μεταλλοφόρων κοιτασμάτων της Θάσου αναφέρεται. Στις αρχές του 20ου αιώνα το ενδιαφέρον των σύγχρονων μεταλλευτών, πιο συγκεκριμένα της γερμανικής εταιρίας "SPEIDEL PADERNBORN" στράφηκε στα υψηλής περιεκτικότητας ψευδαργυρούχα κοιτάσματα του νησιού. Αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος αυτού ήταν η έντονη μεταλλευτική δραστηριότητα στις περιοχές Βουβές, Σωτήρας, Κουμαριά, Μαρλού, Κουρλού και Θυμωνιά . Οι Γερμανοί μεταλλευτές ακολούθησαν τα ίχνη των αρχαίων, οι οποίοι στις παραπάνω περιοχές εξόρυσσαν συστηματικά μόλυβδο και άργυρο αγνοώντας τον ψευδάργυρο, που στη Θάσο παρουσιάζεται κύρια με μορφή ανθρακικών και οξειδωμένων ορυκτών, οι οποίοι περικλείονται στον όρο " καλαμίνες" . Έτσι, από το 1905 (επί Οθωμανικής κυριαρχίας ακόμη) έως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο έχουμε έντονη εξορυκτική δραστηριότητα με κύριο κέντρο τις Βουβές, καθώς και την καθετοποίηση του προϊόντος από τέσσερις κάθετους "φούρνους", που έκτισε στα Λιμενάρια η εταιρία "SPEIDEL PADERNBORN" για την εκκαμίνευση της καλαμίνας με στόχο την παραγωγή οξειδίου του ψευδαργύρου (Ζη02), ο οποίος την εποχή εκείνη είχε ιδιαίτερη ζήτηση για βιομηχανικές και φαρμακευτικές χρήσεις. Παράλληλα κτίζεται το θαυμάσιο κτήριο που σήμερα οι ντόπιοι αποκαλούν "Παλατάκι" και που χρησίμευε για κατοικία των επιστημόνων και διοικητικό κέντρο της εταιρείας.

Μετά το πέρας του πολέμου και γύρω στο 1922 τα μεταλλεία, που θεωρήθηκαν λεία πόλεμου και αποτέλεσαν αντικείμενο διεθνούς πλειοδοτικού διαγωνισμού, αναλαμβάνει μια βελγική εταιρεία με την επωνυμία "VEILLE MONTAGNE" . Συνεχίζει την εξόρυξη καλαμίνας και παράλληλα κατασκευάζει ένα υπερσύγχρονο για την εποχή του εργοστάσιο μεταλλουργίας για την παραγωγή οξειδίου του ψευδαργύρου με το σύστημα περιστρεφόμενων φούρνων "WAELZ" κοντά στους κάθετους φούρνους των Λιμεναρίων. Για λόγους που άπτονται κύρια της μεγάλης οικονομικής κρίσης του 1930, η οποία επέφερε κάθετη πτώση στις τιμές μολύβδου ψευδαργύρου στην παγκόσμια αγορά, και της κακής εκτίμησης των αποθεμάτων καλαμίνας η μεταλλευτική δραστηριότητα διακόπηκε τελείως στα τέλη της δεκαετίας του 1920.

Μετά το β' παγκόσμιο πόλεμο εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για τα σιδηρομεταλλεύματα της Θάσου με κύρια μεταλλευτικά κέντρα το Μαυρόλακκα και την Κουμαριά Κουπάναδα . Η εταιρία "Χονδροδήμος" απασχόλησε τη δεκαετία του 1950 πάνω από 1000 εργάτες για την επιφανειακή εξόρυξη σιδήρου από το Μαυρόλακκα, ενώ στις θέσεις Κουμαριά και Κουπάναδα η εξορυκτική δραστηριότητα από την εταιρεία "SMIDTH" ήταν μικρότερη. Η εκμετάλλευση των σιδηρομεταλλευμάτων σταμάτησε στις αρχές της δεκαετίας του '60, γιατί το κόστος εξόρυξης και η ποιότητα του μεταλλεύματος καθιστούσαν πια απαγορευτική τη συνέχιση της εξόρυξης. Από τότε μέχρι σήμερα δεν υπήρξε άλλη μεταλλευτική δραστηριότητα στο νησί.

Το 1976 το Ι.Γ.Μ.Ε. ξεκίνησε ένα ευρύ ερευνητικό πρόγραμμα για τη μελέτη των καλαμινούχων κοιτασμάτων στην Θάσο, που διήρκεσε 8 περίπου χρόνια, με στόχο τον ποσοτικό και ποιοτικό έλεγχο των γνωστών κοιτασμάτων και τον εντοπισμό νέων. Τα τελευταία μάλιστα 3 χρόνια (1980 1982) οι έρευνες χρηματοδοτήθηκαν από την τότε ΕΟΚ, βάσει προγράμματος που υπέβαλλε το Ι.Γ.Μ.Ε., και είναι άξιο λόγου ότι ήταν το πρώτο χρηματοδοτικό πρόγραμμα που ενέκριναν οι Βρυξέλλες, πριν ακόμη η Ελλάδα γίνει πλήρες μέλος. Το Ι.Γ.Μ.Ε. με ένα έμπειρο επιτελείο επιστημόνων και χρησιμοποιώντας τις πλέον σύγχρονες μεθόδους (γεωλογική κοιτ/κή χαρ/ση, γεωχημική έρευνα, τηλεανίχνευση, γεωφυσικές διασκοπήσεις, γεωτρητικά προγράμματα κτλ) εντόπισε το 1979 το 'θαμμένο' κοίτασμα μικτών θειούχων μεταλλευμάτων στην περιοχή Μαρλούς σε μεγάλο βάθος (περίπου 200 μ). Οι οικονομοτεχνικές μελέτες που συντάχθηκαν από τους επιστήμονες του Ι.Γ.Μ.Ε. για τα μολυβδοψευδαργυρούχα κοιτάσματα της Θάσου (καλαμινούχα και θειούχα) έδειξαν ότι οι χαμηλές περιεκτικότητες και το οριακό αποθεματικό τους δεν επιτρέπουν προς το παρόν την οικονομική εκμετάλλευση τους. Ανοιχτό ωστόσο παραμένει το ενδεχόμενο σε περίπτωση σημαντικής ανόδου των τιμών μολύβδου ψευδαργύρου να επαναληφθούν έρευνες για την αύξηση των αποθεμάτων.

Τα από τον Ηρόδοτο αναφερθέντα κοιτάσματα χρυσού, αν και αναζητήθηκαν από παλαιότερους ερευνητές, δεν εντοπίσθηκαν. Το Ι.Γ.Μ.Ε. σε συνεργασία με το ερευνητικό ίδρυμα "MAX PLANK INSTITUT" της Γερμανίας κατάφερε να εντοπίσει τα κύρια μεταλλευτικά κέντρα εξόρυξης χρυσού στις αρχαίες στοές που βρίσκονται κάτω από την ακρόπολη της Θάσου, και στην περιοχή Κοινύρων, στο όρος Φανός. Στις σημερινές συνθήκες, βέβαια, δεν μπορεί να γίνει λόγος για εκμετάλλευση των χρυσοφόρων κοιτασμάτων, γιατί τα οικονομικά μεγέθη είναι τελείως διαφορετικά από αυτά που επικρατούσαν στην αρχαιότητα. Κατά τη διάρκεια των ερευνών του Ι.Γ.Μ.Ε. στο νησί, έγιναν πολλές επιστημονικές ανακοινώσεις σε συνέδρια του εσωτερικού και του εξωτερικού (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία) και δημοσιεύθηκαν σε έγκυρα περιοδικά. Παράλληλα εκπονήθηκαν δεκάδες εκθέσεις, που αφορούσαν τα αποτελέσματα των ερευνών για τον ορυκτό πλούτο της Θάσου.

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Απ' ότι αναφέρθηκε μέχρι εδώ, βλέπουμε ότι με τα σημερινά δεδομένα και τις υπάρχουσες οικονομικές συγκυρίες δεν μπορούμε να αναφερόμαστε στο ενδεχόμενο μελλοντικής μεταλλευτικής δραστηριότητας στη Θάσο, εκτός αν υπάρξουν σημαντικές αλλαγές στο παγκόσμιο σκηνικό. Κάθε ιστορική περίοδος όμως έχει και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Έτσι, στην εποχή μας βλέπουμε ευτυχώς να έχει δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στο περιβάλλον, στην οικολογία, στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου.

Το 1988, βασισμένη σε μια προηγούμενη ομάδα εργασίας, ιδρύθηκε στην Ολλανδία η PROGEO (Ευρωπαϊκή Εταιρία για τη διατήρηση της Γεωλογικής Κληρονομιάς). Βασικό άρθρο της ιδρυτικής διακήρυξης ήταν:

" Ν' αναβαθμίσουμε την προστασία της Γεωλογικής μας κληρονομιάς, ώστε να γίνει προσιτή σ' όλους τους λαούς της Ευρώπης ".

Η PROGEO θα:

• υποστηρίξει τη δημιουργία τοπικών ομάδων εργασίας
• στηρίξει προσπάθειες συνεργασίας όλων των ειδικοτήτων
• οργανώσει δημόσιες σχέσεις
• υποδείξει ανθρώπους κλειδιά και Μ.Μ.Ε. σε κάθε χώρα, σε κάθε τομέα, σε κάθε επίπεδο
• Καθορισμό οδηγιών για τη διατήρηση των γεωτόπων.

Η PROGEO θα:

• εκπονήσει εγχειρίδια επιτυχημένων περιπτώσεων χαρακτηρισμένων γεωτόπων, σαν κώδικες σωστής πρακτικής ή προσπαθήσει να επηρεάσει κυβερνήσεις και τοπική αυτοδιοίκηση να θεσπίσουν σχετικούς νόμους
• οργανώσει σεμινάρια και ημερίδες για τον τρόπο επιλογής γεωτόπων, κατάταξης και διαχείρισης
• εκδόσει οδηγούς γεωπόνων για γεωτουρισμό (επιστημονικό και απλό)
• εκπονήσει έναν ευρωπαϊκό οδηγό γεωτόπων

Βλέπουμε, λοιπόν, εδώ για πρώτη ίσως φορά καινούριες λέξεις, όπως ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ, ΓΕΩΤΟΠΟΣ και ΓΕΩΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, που θαρρείς επινοήθηκαν ειδικά για τη Θάσο.

Το 1996 έγινε το δεύτερο διεθνές συμπόσιο της PROGEO στη Ρώμη με αντικείμενο βέβαια τους γεωτόπους και τη γεωλογική κληρονομιά της Ευρώπης. Από το Ι.Γ.Μ.Ε. παρουσιάσθηκαν τότε δυο εργασίες, η μια εκ των οποίων με τίτλο "The geological heritage of N. Ε. Greece" από το γράφοντα. Ήταν η πρώτη πρόταση και πιθανά μια καλή αρχή να προβληθεί η Θάσος σαν ένας από τους πιο ενδιαφέροντες γεωτόπους της Ευρώπης, μια και συνδυάζει 27 αιώνες μεταλλευτικής δραστηριότητας παράλληλα με την πληθώρα των αρχαιολογικών της μνημείων και το φυσικό κάλλος της. Είναι ο μόνος τρόπος να ξανάρθει η Θάσος στο επίκεντρο του μεταλλευτικού ενδιαφέροντος, χωρίς να παράγει πλέον μέταλλα και ορυκτά. Είναι η ευκαιρία να πάψουν τα μεταλλευτικά κέντρα στις Βουβές, στο Μαυρόλακκα και αλλού ν' αποτελούν χωματερές και να προσβάλλουν όλους μας στα μάτια των χιλιάδων επισκεπτών. Ο τουρισμός εδώ και τρεις δεκαετίες εξελίσσεται σε κύρια παραγωγική δύναμη του νησιού και είναι φυσικό αυτό μια και η Θάσος είναι ένα από τα πιο ωραία νησιά του Αιγαίου. Είναι ακόμα όμως; Ύστερα από τις πυρκαγιές και αφού οι επιφανειακές εξορύξεις στις Βουβές και στο Μαυρόλακκα, στην Κουμαριά και τον Σωτήρα έγιναν τόποι απόθεσης μπαζών και απορριμμάτων; Νομίζω ότι είναι καιρός να σταματήσει η καταστροφή και ν' αρχίσει η ανοικοδόμηση με νέες ιδέες και με δεδομένο το γεγονός ότι είμαστε πλήρη μέλη της Ε.Ε. Εάν υποβληθούν τα σωστά προγράμματα, είμαι πεπεισμένος ότι με τη βοήθεια τόσο των αρμόδιων υπουργείων όσο και της τοπικής αυτοδιοίκησης θα γίνει δυνατή η ένταξη της Θάσου σε ένα ευρύ ευρωπαϊκό πρόγραμμα για τη διατήρηση της γεωλογικής κληρονομιάς και θα αναδειχθεί σαν ένας σημαντικός γεώτοπος της Ευρώπης επισκέψιμος από ερευνητές, φορείς, πανεπιστήμια αλλά και απλούς τουρίστες, στη διάρκεια όλου του χρόνου και όχι μόνο των θερινών διακοπών.

Θα ήθελα επιπρόσθετα να αναφέρω ότι ήδη στα πλαίσια ενός προγράμματος της Ε.Ε. με την επωνυμία REVEIL (Ευρωπαϊκό Δίκτυο Αξιοποίησης της Βιομηχανικής Ιστορίας σε Αγροτικό Περιβάλλον), έχει ξεκινήσει η μερική χρηματοδότηση" της αναπαλαίωσης μέρους της συνοικίας των καπναποθηκών της Ξάνθης σε συνεργασία με τη Νομαρχία της Dordogne στη Γαλλία, όπου αναπαλαιώνονται τα εκεί παλαιά σιδηρουργεία SAVIGNAC LEDRIER και την τοπική αυτοδιοίκηση μιας περιοχής των Βάσκων, όπου αποκαθίστανται τα παλιά ορυχεία, ώστε να αποτελέσουν επισκέψιμους χώρους.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ο ορυκτός πλούτος της Θάσου, ο οποίος πια εκφράζεται μόνο από τα παλιά εγκαταλειμμένα μεταλλεία και από το εργοστάσιο μεταλλουργίας των Λιμεναρίων και τα γύρω κτίσματα (Παλατάκι κτλ) είναι δυνατό να αποτελέσει ξανά πόλο έλξης και κίνητρο οικονομικής ανάπτυξης μόνο, αν ειδωθεί κάτω από το πρίσμα της διατήρησης της γεωλογικής μας κληρονομιάς και της δημιουργίας γεωτόπων.

Σ' άλλες περιοχές της Ευρώπης αλλά και της Ελλάδας είναι σε εξέλιξη χρηματοδοτικά προγράμματα της Ε.Ε. για την Αξιοποίηση της Βιομηχανικής Ιστορίας. Το Ι.Γ.Μ.Ε. είναι πρόθυμο όχι μόνο να βοηθήσει αλλά και να αναλάβει την προώθηση σωστά διατυπωμένων προτάσεων, ώστε να καταστεί δυνατή η έγκριση από τα αρμόδια γραφεία των Βρυξελλών ενός προγράμματος, το οποίο θα επιτρέψει την επανάκτηση όλων των υποβαθμισμένων χώρων του νησιού και τη σωστή τουριστική και πολιτιστική αξιοποίηση τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Το κοίτασμα καλαμινών Σωτήρα Θάσου Κ. Ι. Μάστορη Κ. Κατσιάβαλου Γ. Γιαλόγλου Ν. Επιτρόπου, 1979, Ι.Γ.Μ.Ε..
• The discovery of primary stratabound PbZn mineralization at Thassos island N. Epitropou et al. "U Industrie Mineraria" n. 4 1982.
• Preliminary geostatistical analysis of the Sotiros deposit N. Epitropou et al. " L' Industria Mineraria " n. 4 1982.
• The Marlou PbZn Mneralization of Thassos Island Greece, N. Epitropou D. Konstantinides D. Bitzios. Mineral deposits of the Alps and of Alpine Epoch in Europe (e.p. by H.j. Schneider). Springer Verlag Berlin Heidelberg 1983.
• Le mineralizzazioni carsiche a PbZn Dell isola de Thassos (Grecia) Mem. Soc. Geol. H. 22 (1981), 139143. N. Epitropou et al.