Η αρχιτεκτονική των σπιτιών της Θάσου δεν έχει καμιά ομοιότητα μ' εκείνη των υπολοίπων αιγαιοπελαγίτικων νησιών που τόσο πολύ θαυμάζεται σήμερα ίσως και γιατί το νησί σε τίποτε δεν μοιάζει με τα υπόλοιπα ξερά και

ανεμοδαρμένα νησιά του Αιγαίου. Η Θάσος ήταν, και είναι ακόμη και σήμερα κυρίως στα βορειοανατολικά, ένα νησί πνιγμένο στο πράσινο.

Το νησί έχει 39 οικισμούς μεσόγειους και παραλιακούς. Παλιότερα όμως, σε εποχές δύσκολες όταν η πειρατεία μαινόταν στο Αιγαίο, όλα τα χωριά της ήταν μεσόγεια σε περιοχές συνήθως αθέατες από τη θάλασσα. Η επικοινωνία με την απέναντι στεριά ήταν τότε πολύ δύσκολη.

Για το κτίσιμο των οικισμών, από ό,τι υποστηρίζουν οι ειδικοί, λαμβάνονταν υπόψη τα εξής σταθερά κριτήρια:

1. Η θέση του χωριού, η οποία έπρεπε να αποθαρρύνει τις πειρατικές επιδρομές (θέση Παναγίας, Ποταμιάς).
2. Ύπαρξη κατάλληλου νερού. Στην Παναγία και την Ποταμιά τα σπίτια είναι ιδιαίτερα πυκνοχτισμένα. Ταυτόχρονα αυτή την εποχή (τέλη 19ου -αρχές 20ου αιώνα) μειώνεται ή εξαφανίζεται ο προβλεπόμενος χώρος για αυλή. Πολλά από αυτά τα σπίτια έχουν τις χρονολογίες κτισίματος τους σε επιγραφές.

Τα νεότερα κτίσματα είναι κλειστά σαν όγκοι, περίπου τετραγωνισμένοι σε κάτοψη και ανοίγονται προς όλους τους ελεύθερους προσανατολισμούς.

Κάτοψη: Όσον αφορά τις κατόψεις των σπιτιών, τα παλαιότερα έχουν κάτοψη σε σχήμα "Γ" όπου το κάθετο σκέλος προβάλλει ισχυρά στον όροφο καιτο στενόμακρο σκέλος διαμορφώνεται σε χαγιάτι. Αυτός ο τύπος σπιτιού με αυλή υπήρχε όταν η οικονομία ήταν αποκλειστικά γεωργική. Αργότερα, κατά τη διάρκεια τ ου δεύτερου μισού του 19ου αιώνα οι οικισμοί πυκνοκατοικούνται και γίνονται πιο αστικοί. Έτσι εκδηλώνεται η προτίμηση προς τον κλειστό - τετραγωνικό τύπο σπιτιού. Και οι δύο τύποι σπιτιού, είναι δύο γενικοί τύποι που συνυπάρχουν σε μεγάλη γκάμα συνδυασμών και παραλλαγών. Κοινό χαρακτηριστικό του είναι ο διαχωρισμός κυρίων και βοηθητικών χρήσεων κατά επίπεδα.

Ο διαχωρισμός είχε ως εξής:

1. Στους ισόγειους, ημιυπόγειους χώρους διαμορφώνονται στάβλοι και αποθήκες.
2. Ο α' όροφος διαρρυθμίζεται για κατοικία.
3. Συχνά, στο επίπεδο του δρόμου ή της πλατείας διαμορφώνεται χώρος για επαγγελματική στέγη.
4. Οι χώροι υγιεινής δεν σχετίζονταν στην αρχή με το καθ' αυτό κτήριο κατοικίας. Ως μαγειρείο είναι πιθανό να χρησίμευε ο υπόστεγος χώρος της εισόδου.

Άλλα σταθερά στοιχεία είναι η σύνδεση της σκάλας με το χαγιάτι ή με το χώρο διαμονής (σάλα).

Η μεσάντρα που καταλαμβάνει μία πλευρά του δωματίου εξυπηρετεί την ανάγκη αποθήκευσης σκεπασμάτων, κιλιμιών και ρούχων. Η πρόσοψη της διακοσμείται με ταμπλαδωτά στοιχεία. Συχνά η πόρτα του δωματίου είναι ταμπλαδωτη. Τα παράθυρα είναι ξύλινα.

Στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Θάσου υπάρχει ομοιογένεια. Η πέτρα χρησιμοποιείται για την κατασκευή της τοιχοποιίας κυρίως του ισογείου, με συνδετικό υλικό κονίαμα από κοκκινόχωμα. Για ελάφρυνση της κατασκευής, οι τοίχοι του πρώτου ορόφου διαχωριστικοί ή με προσόψεις, με πολλά ανοίγματα, διαμορφώνονται με τσατμά. Στα επιχρίσματα χρησιμοποιείται κοκκινόχωμα και ασβεστοκονίαμα. Γενικά η χρήση του ασβέστη περιορίζεται στη δόμηση των θεμελίων και στην επίχριση των τοίχων. Το ξύλο του πεύκου χρησιμοποιόταν για κατασκευή πατωμάτων και για το τσατί της στέγης. Η κάλυψη της στέγης γινόταν με σχιστολιθικές πλάκες. Οι καμινάδες δεν αντιμετωπίζονταν διακοσμητικά αναδεικνύονται όμως μέσα από τη γεωμετρική και κατασκευαστική τους καθαρότητα. Ιδιόμορφα χαρακτηριστικά στοιχεία στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Θάσου είναι η λοξή απότμηση γωνίας του κτηρίου προς το δημόσιο χώρο.

Η χρωματική διακόσμηση που εντοπίζεται στην Παναγία, Ποταμιά, Καζαβήτι αποτελεί μία ευχάριστη έκπληξη. Επικρατούν χρώματα στους τοίχους του γαλάζιου από μπλε ultra marine.

Στο δυνατό χρωματικό μπλε έρχονται να προστεθούν ο φυσικός χρωματισμός της στέγης και των κουφωμάτων.

Το αποτέλεσμα θα πρέπει να ήταν μία φαντασματογορία χρωματική που σήμερα δεν διατηρείται ζωντανή. Τα βασικά χρώματα μπλε, κόκκινο, κίτρινο της ώχρας συναντιώνται σε κτίσματα του β' μισού του 19ου αιώνα. Τα ανοίγματα των σπιτιών της Θάσου, είναι λίγα σε αριθμό και μικρά. Βασική αρχή ασφάλειας και προστασίας από τις καιρικές συνθήκες. Τα ανοίγματα τοποθετούνται εκεί όπου εξυπηρετούν στη λειτουργία και σπάνια βρίσκονται σε αντιστοιχία με τον κάτω όροφο.

Η σαφήνεια και η καθαρότητα των αισθητικών αξιών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της Θάσου αλλά και γενικότερα της Μακεδονίας, βοήθησε στο να μην υποταχθεί στα πρότυπα των αστικών κέντρων που έφτασαν στο νησί επηρεασμένα από τον νεοκλασικισμό στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα.

Μορφές της αρχιτεκτονικής αυτής μεταφέρονται σε νέα χτίσματα που κατασκευάζονται στους οικισμούς που άκμασαν στην περίοδο αυτή, όπως στην Παναγία και στην Ποταμιά, λιγότερο στο Καζαβίτι και στις Μαριές.

Οι μορφές αυτές χαρακτηρίζονται από την έντονη προεξοχή του σαχνισιού, που υπογραμμίζεται από την ογκοπλαστική διαμόρφωση του και την δυναμική προβολή του στο χώρο. Το ίδιο δυναμικά προβάλουν τα γείσα ή οι αστρέχες.

Στις παλιότερες από το β' μισό του 19ου αιώνα κατασκευές που ακολουθούν την τοπική παράδοση, η μόδα εμφανίζεται με την υιοθέτηση και την ανάπλαση ορισμένων στοιχείων συμφωνα με τα δικά της μέτρα και τις δικές της δυνατότητες. Χαρακτηριστικά αυτής της νοοτροπίας είναι μεταφορά από τις νεοκλασικές μορφές του αετώματος πάνω από τα παράθυρα: το αέτωμα αυτό καταλήγει., όπου χρησιμοποιείται να είναι μια απλή διακοσμητική τριγωνική κατάληξη του κουφώματος του παραθύρου, γεγονός που του δίνει μεγάλη χάρη.

Οι δρόμοι που συνέδεαν τους οικισμούς μεταξύ τους ήταν λιθόστρωτοι. Το οδόστρωμα κατασκευαζόταν με πέτρες (καλντερίμι). Στη Θάσο υπάρχουν συνοικισμοί εποχιακής εγκατάστασης και αποτελούνται από καλύβες. Αξίζει επίσης να αναφερθούν τα κτήρια που εξυπηρετούσαν τις θαλάσσιες επικοινωνίες, είτε στεγάζοντας τη φύλαξη και συντήρηση σκαφών, (Σκάλα Ποταμιάς, κτήριο Αρσανά) είτε χρησιμεύοντας για την αποθήκευση αγαθών που διακινούνται, αλλά και ως κατάλυμα για τους ταξιδιώτες.

Γενικά η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Θάσου κυριαρχείται από μορφές που δεσπόζουν στον ευρύτερο μακεδονικό χώρο κι απλώς υπάρχουν κάποιες τοπικές ιδιομορφίες της.

Η Θάσος έχει, παρόλο που είναι νησί, γεωμορφολογία όμοια με την ηπειρωτική Μακεδονία. Γι' αυτό η αρχιτεκτονική έχει τις ίδιες αρχές.

Η σχετική απομόνωση και αυτοτέλεια της Θάσου σε σχέση με την ηπειρωτική χώρα επειδή είναι νησί, πέρα από τη δημιουργία τοπικού χαρακτήρα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής δύο σημαντικά πλεονεκτήματα προσφέρουν στη διατήρηση της παράδοσης μας: Πρώτα σώζεται σε μεγάλο βαθμό σε κατάσταση σχεδόν ικανοποιητική με την μορφή ενιαίου συνόλου που καλύπτει σχεδόν όλο το νησί.

Δεύτερο ότι η ενότητα της μορφής καταλαμβάνει μεγάλο διάστημα στο χρόνο δηλαδή η παράδοση μας σώζεται από την αρχή του 19ου αιώνα, ως τις μέρες μας. Η Θάσος λοιπόν αποτελεί ένα πολύ αξιόλογο παραδοσιακό σύνολο το οποίο διατηρείται ικανοποιητικά, κάτω από τη μεγάλη πίεση της ανακαίνισης. Έχει ανάγκη όμως από συστηματική προστασία και φροντίδα ώστε να διασωθούν τα λίγα υπολείμματα του πολύτιμου πολιτιστικού μας παρελθόντος.

ΟΙΚΙΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΓΚΡΕΤΣΙΚΟΥ

Η οικία Γκρέτσικου βρίσκεται στην Ποταμιά Θάσου, κτίστηκε το 1897 από τον πρώτο ιδιοκτήτη της Μανώλη Σωτηρίου. Πουλήθηκε στην Έλλη Γκρέτσικου το 1980 η οποία με τον πατέρα της Δημήτριο του απέδωσαν την αρχική του μορφή. Το σπίτι είναι τριώροφο από την μεριά του ρέματος (το οποίο κακώς έκλεισε η κοινότητα), ενώ από την πλευρά του δρόμου είναι διώροφο. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της κλίσης του εδάφους. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για το εξωτερικό είναι πέτρα για το υπόγειο και το ισόγειο και τσατμάς για τον όροφο. Εσωτερικά όλα τα ξύλα είναι από δαδί ή καστανιά τα οποία δεν φθείρονται. Η πρόσθετη ξυλεία που χρησιμοποιήθηκε είναι επίσης ίδια. Στο κέντρο του σπιτιού από το υπόγειο έως την κορυφή υπάρχει μία ξύλινη δοκός περίπου 40 χ 40. Η σκάλα που ξεκινά από το ισόγειο και φθάνει στον όροφο είναι επίσης από δαδί.

Η αρχιτεκτονική του σπιτιού είναι όμοια με τα άλλα αρχοντικά της Θάσου κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, δηλαδή ακολουθεί τα πρότυπα της μακεδονικής αρχιτεκτονικής.

Το υπόγειο χρησίμευε σαν αποθηκευτικός χώρος, όπου αποθήκευαν λάδι, ελιές, όσπρια,στάρι, ξύλα κ.α. Αργότερα όμως μετά το 1980 διαμορφώθηκε σαν χώρος κατοικίας. Το ισόγειο από την μεριά του δρόμου ήταν επαγγελματικός χώρος και συγκεκριμένα το αρτοποιείο του χωριού. Τώρα είναι και αυτό χώρος κατοικίας όπως και το υπόγειο. Επίσης στο ισόγειο βρίσκεται και η σκάλα που οδηγεί στον όροφο και η γκλαβανή (καταπακτή) που οδηγεί επίσης με σκάλα στο υπόγειο. Στον όροφο βρίσκονται τα υπνοδωμάτια και ένας μικρός χώρος υποδοχής. Η στέγη είναι από σχιστόλιθο, πέτρα που έβγαινε δύσκολα από τα θασίτικα νταμάρια. Από το ίδιο υλικό είναι κατασκευασμένη και η καμινάδα.

Το κτήριο εξαιτίας της καλής κατασκευής του αντέχει ακόμα και βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση μετά από ένα ολόκληρο αιώνα.

ΟΙΚΙΑ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗ

Το σπίτι είναι διώροφο από τη πλευρά του δρόμου και επειδή το έδαφος είναι επικλινές, από την άλλη πλευρά υπάρχει και το υπόγειο που χρησίμευε σαν αποθηκευτικός χώρος αγροτικών προϊόντων.

Στον πρώτο όροφο μπαίνοντας από την κυρία είσοδο από την πλευρά του δρόμου, υπάρχει αριστερά ένας μεγάλος χώρος, το χαγιάτι, όπου η οικογένεια ασχολιόταν με τις αγροτικές εργασίες. Δεξιά υπάρχει η κουζίνα με πολλά ξύλινα ντουλάπια διακοσμημένα πολύ όμορφα. Πίσω δεξιά υπάρχει η σκάλα με το άνοιγμα (γκλαβανή) του επάνω ορόφου. Ανεβαίνοντας λοιπόν στον πάνω όροφο βλέπουμε προς την πλευρά του δρόμου δύο υπνοδωμάτια με τζάκι το καθένα, ενώ στην άλλη πλευρά που έχει θέα προς το χωριό συναντούμε το καλό δωμάτιο του σπιτιού (οντάς) όπου επίσης υπάρχει τζάκι. Στο δωμάτιο αυτό η οικογένεια περνούσε πολλές ώρες με φίλους. Εξωτερικά ο οντάς είναι βαμμένος μπλε (blue marine) και διαθέτει τέσσερα παράθυρα.

TΑΡΣΑΝΑΣ

Το καλογερικό κτήριο κτισμένο στην άκρη του όρμου της Σκάλας Ποταμιάς Θάσου, αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα αγιορείτικου μετοχιακού κτίσματος στα τέλη του περασμένου αιώνα. Η χρονολογία κατασκευής του 1892 αναγράφεται σε μαρμάρινη πλάκα ενσωματωμένη στην εξωτερική τοιχοποιία. Το κτήριο παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της λειτουργικής του διάρθρωσης και των αρχιτεκτονικών του στοιχείων. Είναι διώροφο ορθογωνικό κτίσμα 10,50 x 16,50 μ. Η εσωτερική του τοιχοποιία από ισχυρή λιθοδομή επενδυμένη με μαρμάρινους δόμους στις τέσσερις γωνίες του κτηρίου και στο μεγαλύτερο μέρος των πλαισίων των ανοιγμάτων κατασκευής. Είναι τα μόνα στοιχεία του σε εξαιρετική κατάσταση συντήρησης χωρίς καμιά ανάγκη επέμβασης. Τα υπόλοιπα οικοδομικά στοιχεία έχουν υποστεί μεγάλες φθορές κυρίως λόγω της υγρασίας και έχουν ανάγκη αντικατάστασης φθαρμένων στοιχείων συντήρησης και ανακατασκευής. Το κτήριο έχει δύο εισόδους στο ισόγειο, μια από τη μικρή πλευρά προς τον οικισμό και μια προς την θάλασσα για τον ελλιμενισμό των αλιευτικών σκαφών. Και μια τρίτη στον όροφο στην οποία οδηγούσε η σωζόμενη εξωτερική σκάλα από λιθοδομή. Από το εσωτερικό διατηρείται μόνο το τζάκι στη σάλα του ορόφου. Το ισόγειο χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για τον ελλιμενισμό και την συντήρηση αλιευτικών σκαφών. Μια εσωτερική ξύλινη σκάλα, της οποίας η θέση διαπιστώθηκε, οδηγούσε στον όροφο που χρησιμοποιούνταν για κατοικία. Ο όροφος αποτελείται από μία μεγάλη σάλα σε όχημα Τ. Το κτήριο μετά την Βουλγαρική κατοχή χρησιμοποιήθηκε για πρόχειρη αποθήκη των ψαράδων. Με επέμβαση της κοινότητας Ποταμιάς διαμορφώθηκε τσιμεντένιος κυματοθραύστης μπροστά στο κτήριο με αποτέλεσμα να καταστραφεί η άμεση επικοινωνία της θάλασσας με το εσωτερικό του ισογείου. (Σήμερα το κτήριο έχει αποκατασταθεί και συντηρηθεί).

Editorial

Επειδή η παραδοσιακή αρχιτεκτονική ενός τόπου είναι ένα στοιχείο της ταυτότητας του η Θάσος έχει να επιδείξει αρκετά δείγματα σπιτιών με την αρχιτεκτονική αυτή, αποφασίσαμε στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης να ασχοληθούμε με την θασίτικη αρχιτεκτονική.

Η ομάδα μας που αποτελείται από οκτώ μαθητές άρχισε να εργάζεται στις αρχές της Πρώτης Γυμνασίου και ολοκλήρωσε την εργασία στην αρχή της Τρίτης. Το έργο μας ήταν δύσκολο γιατί εμπόδιο μας ήταν συχνά οι καιρικές συνθήκες και η αρχική άγνοια μας πάνω στο θέμα.

Αρχίσαμε να εργαζόμαστε φωτογραφίζοντας τα παραδοσιακά σπίτια της Παναγίας και της Ποταμιάς εξωτερικά και εσωτερικά. Επισκεφτήκαμε αρκετές φορές αυτά τα δύο χωριά για να έχουμε μια όσο γίνεται πιο πλήρη άποψη πάνω στο θέμα. Πήραμε πληροφορίες από τους ιδιοκτήτες των σπιτιών (από όσους μπορέσαμε να βρούμε) οι οποίες μας βοήθησαν πολύ. Στη συνέχεια εμπλουτίσαμε τις γνώσεις μας αυτές από βιβλία σχετικά με το αντικείμενο μας.

Καθώς η εργασία αυτή μας απασχόλησε σχεδόν δύο χρόνια μάθαμε αρκετά πράγματα που αφορούν την αρχιτεκτονική της Θάσου κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Αυτό το διάστημα ήταν πολύ εποικοδομητικό από άποψη γνώσεων και εμπειριών. Αυτά που είδαμε, ακούσαμε και μάθαμε ήταν πολύ χρήσιμα και ενδιαφέροντα.

Τελειώνοντας, θέλουμε να ευχαριστήσουμε για την βοήθεια τους την κ. Πιτσιλαδή Φίλιππη, αρχιτέκτονα, την φιλόλογο μας κ. Ιακωβίδου Σοφία, τον διευθυντή του Γυμνασίου μας κ. Μπίτσικα Ευστράτιο, τον δάσκαλο μας κ. Γ. Παπαδόπουλο ο οποίος είχε και την αρχική ιδέα καθώς και τον σύλλογο γονέων και κηδεμόνων του Γυμνασίου. Επίσης ευχαριστούμε τη νέα Δημοτική Αρχή για την βοήθεια που μας προσέφερε στην εκτύπωση τον παρόντος ημερολογίου.

Η ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Γεωργίου Άννα, Γιαννόπουλου Ειρήνη, Γκλαβάς Κώστας, Δαλγιαννάκη Μαρία, Καραγιώργης Γιώργος,, Μπουλιώνης Νίκος, Πουλιού Ευαγγελία. Λούσος Βασίλης